Dubravka Ugrešić – Życie jest bajką. Mit o Babie Jadze

Baba Jaga – postać nierzadko kojarząca się niemile, którą straszono jeszcze niedawno młode pokolenia, niewychowane na trójwymiarowych, przesadzonych kreskówkach. A co się stanie, jeśli uświadomimy sobie, że tak naprawdę Baby Jagi są wśród nas? Może to zabrzmieć banalnie, jednak Dubravka Ugrešić udowadnia, że w zwykłych staruszkach może drzemać coś z czarownicy i robi to w niebanalny sposób.

Książka składa z trzech części. Pierwsza opowiada o trudnej relacji między córką a matką będącą, powiedzmy, w dość zaawansowanym wieku, chorującą na Alzheimera. Staruszka ma bzika na punkcie czytości, czuje się panią we własnym domu, jednocześnie nie potrafi wykonać prostych czynności, np. odkurza etapami, wielokrotnie zasypiając w fotelu. Córka przejmuje jej obowiązki, a gdy nie może się o nią troszczyć, staruszką zajmuje się Bułgareczka Aba. Powoduje to wytworzenie pewnego dziwnego trójkąta kobiet, w którym córka – narratorka – nie do końca dobrze się czuje…

Druga część to przesympatyczne opowiadanie o wyprawie i pobycie w luksusowym ośrodku wellness trzech starszych kobiet: Beby, Kukli i Lali, z których każda jest na swój sposób odmienna. Kobiety stają się sprawczyniami i świadkami wielu zdarzeń: wielkiej wygranej w kasynie, uleczenia pewnego podrobionego Turka z dość dziwnej przypadłości, odnalezienia wnuczki, komicznych zgonów.

Trzecia część to wykład wygłoszony przez dr Abę Bagay, która, odpowiadając na prośbę bliżej nieokreślonego redaktora, wyjaśnia związki dwóch poprzednich opowiadań z mitem o Babie Jadze.

Poszczególne części są ze sobą silnie powiązane, co odkrywamy zwłaszcza czytając trzecią część książki. Dlatego trzeba docenić autorkę za bardzo dobrą koncepcję. Czytelnikowi na pewno sprawi radość odnajdywanie zbieżności między opowiadaniami i poznawanie interpretacji Ugrešić. Dzięki trzeciej części nawet laik może pobawić się w polonistę i dostrzec szczegóły. Jakby to ujęła autorka: zacząć mówić językiem zwierząt (czyli językiem, którym nie mówią pospolici ludzie).

Prócz koncepcji, mnogich odniesień kulturowych (chociażby ciekawy motyw papugi trzymanej przez kobietę obecny w malarstwie, a interpretowany jako akt seksualny), zwłaszcza studiów nad słowiańszczyzną, docenić trzeba język Ugrešić. Przepełniony jest zdaniami, które mogłyby się znaleźć w niejednym zeszycie z cytatami. Ciekawa jest na przykład definicja Baby Jagi: Baga Jaga to wyjątkowy oralno-tekstualny patchwork, złożony z różnorodnych tradycji folklorystycznych i mitologiczno-rytualnych. Bez obaw – zwłaszcza dwie pierwsze części są napisane prostym, ale bogatym językiem.

Nie sposób nie docenić też wnikliwego studium starości: czasu, w którym przydatność społeczna danej kobiety spada drastycznie; kiedy kobieta staje się zrzędą; próbuje wciąż być na straży domowego ogniska, chociaż musi przygotować się na zmianę warty i opuszczenie przyłbicy. Czasu, w którym ogląda się wstecz i widzi swoje życiowe porażki bądź odwrotnie – zauważa jedynie zwycięstwa. Czasu, w którym kobieta skazana jest albo na rolę kuli u nogi, albo na rolę babci, chociaż niemal zawsze jest to rola drugoplanowa.

Życie jest bajką nie jest banalną książką i nie jest też zwykłą bajką. Jest wciągającą, pasjonującą lekturą, w której każdy znajdzie coś dla siebie. Zaskakuje celnością uwag, aforystycznym stylem, bogatą wiedzą na temat wierzeń Słowian, serwowaną w humorystyczny sposób. Polecam ją każdemu. Zwłaszcza kobietom, bo, jak dowodzi autorka, w każdej z nas może tkwić coś z Baby Jagi…

(Anna Iwanowska)