Agnieszka Gromkowska-Melosik – Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet
Studium dynamiki dostępu
Oficyna Impuls 2011
Omówienie
Książka Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet. Studium dynamiki dostępu jest rezultatem zainteresowań badawczych szeroko rozumianymi relacjami między tożsamością kobiet, edukacją, kulturą i społeczeństwem. Autorka sądzi, że można ją usytuować, podobnie jak poprzednie jej prace, na pograniczu socjologii edukacji oraz gender studies. Z jednej strony podnosi ona problemy związane ze społecznymi funkcjami edukacji, szczególnie – socjalizacyjną, selekcyjną i stratyfikacyjną, w odniesieniu do sytuacji kobiet. Z drugiej strony porusza kwestie dotyczące bezpośrednio kobiet jako grupy społecznej w aspekcie szeroko rozumianego dostępu do różnych form tożsamości, do wykształcenia czy rynku pracy.
Książka składa się z dwóch części. Pierwsza z nich jest poświęcona analizom o charakterze teoretycznym i rekonstrukcyjnym.
W rozdziale pierwszym dokonano prezentacji wybranych współczesnych koncepcji nierówności, próbując pokazać, w jaki sposób można je zastosować do zrozumienia edukacyjnej i społecznej sytuacji kobiet. Autorka analizuje w nim również problem roli dostępu do edukacji w otwieraniu/ograniczaniu możliwości życiowych tej grupy społecznej, jaką są kobiety.
Drugi rozdział zawiera rekonstrukcje relacji między edukacją a tożsamością dziewcząt i chłopców.
Rozdział trzeci poświęcony jest przede wszystkim analizom dostępu kobiet do szkolnictwa wyższego (chociaż zawiera także pewne dane o niższych szczeblach edukacji). Rozważa w nim kwestie wyborów edukacyjnych chłopców i dziewcząt, a także dostępu tej drugiej grupy do wybranych kierunków studiów, jak również do elitarnych uniwersytetów (np. Harvard i Oxford).
W rozdziale czwartym podejmuje próbę przedstawienia trzech dylematów tożsamościowo-edukacyjnych współczesnych kobiet. Pierwszy z nich związany jest z ideologią neoliberalizmu i paradoksami dotyczącymi jej wpływu na postrzeganie kobiet i ich sytuacji społecznej; drugi odnosi się do potencjalnej maskulinizacji kobiet sukcesu; trzeci dotyczy przemieszczania społecznych aspiracji dziewcząt (głównie w kierunku samorealizacji na płaszczyźnie wyznaczonej przez dyskursy kultury popularnej).
Istotą rozważań w rozdziale piątym jest ten podstawowy problem współczesnych wykształconych kobiet, który wiąże się z rolą macierzyństwa – w aspekcie ich tożsamości i możliwości odniesienia społeczno-zawodowego sukcesu (tytuły obu znajdujących się w nim podrozdziałów dobrze– odzwierciedlają jego treść: „Macierzyństwo jako dominująca konstrukcja kobiecości”, „Dyplom jako kredencjał małżeński i problem dostępu matek do sukcesu zawodowego”).
Tematem szóstego rozdziału jest segregacja płciowa na rynku pracy i jej rola w ciągle ograniczonych, a jednak rosnących możliwościach odniesienia sukcesu zawodowego przez kobiety, w kontekście dostępu do (prestiżowych) zawodów, wysokich stanowisk i dobrej pozycji społecznej oraz problemu nierównoważnych dochodów kobiet i mężczyzn.
W pierwszej części pracy ważne jest podsumowanie, w którym przedstawiono wybrane paradoksy w relacjach między edukacją, tożsamością a sytuacją życiową kobiet.
W drugiej części książki Autorka przytacza wyniki przeprowadzonych przez nią badań jakościowych, w których wzięły udział kobiety sukcesu – polskie menedżerki (na kierowniczych stanowiskach) i akademiczki-humanistki (pracujące na uczelni i mające przynajmniej stopień doktora). W kontekście badawczym podejmuje te zagadnienia, które wcześniej były przeanalizowane w części teoretycznej…
Fragment
Wydaje się, że współczesna kobieta znalazła się w swoistej i paradoksalnej pułapce równości. Można ją pokazać przez konfrontację dwóch obiektywnie istniejących i subiektywnie odczuwanych jej celów życiowych: rodziny i macierzyństwa oraz sukcesu edukacyjnego i zawodowego. Można w tym miejscu prześledzić przypuszczalne (wymyślone przeze mnie) pesymistyczne losy życiowe dwóch kobiet, z których każda zdecydowała się na realizację tylko jednego celu. Pierwsza kobieta poświęciła się bezpośrednio po ukończeniu studiów mężowi, rodzinie i wychowaniu dwójki dzieci. Nie podjęła żadnej pracy, ponieważ dochody jej męża całkowicie wystarczały na pokrycie wszystkich kosztów życia rodziny. Syn podjął studia w innym mieście w wieku 19 lat; ona miała wtedy 43 lata. Córka wyszła za mąż, gdy bohaterka tej opowieści miała 46 lat. Została zatem sama w dużym domu, mąż bowiem przebywał większość czasu poza nim. Miała ogromne problemy z zagospodarowaniem własnego czasu. Nie miała już żadnych szans na znalezienie pracy, która w jakikolwiek sposób wiązałaby się z jej wykształceniem (technolog żywności), z kolei pracy dorywczej bądź na bardzo niskim stanowisku nie chciała i nie mogła podjąć, ponieważ stałoby to w sprzeczności z wysoką pozycją zawodową męża i pozycją towarzyską, jaką mieli. Bardzo żałowała, że jej życie potoczyło się właśnie w ten sposób. Czas spędzała na oglądaniu telewizji, czekaniu na męża i spotkaniach z koleżankami, które były w podobnej sytuacji.
Druga kobieta podjęła inną decyzję życiową. Po ukończeniu studiów na kierunku inżynieria informatyczna (specjalność oprogramowanie komputerów) została zatrudniona w wielkiej firmie z dużymi perspektywami szybkiego awansu. Mimo kilku atrakcyjnych propozycji zamążpójścia postanowiła odłożyć tę decyzję, uważała, że zaburzyłoby to jej karierę. W wieku 28 lat została zastępcą kierownika działu, a w wieku 36 lat – uzyskała stanowisko (bez precedensu w historii tej firmy: „kobieta i to w tak młodym wieku”) głównego menedżera systemu informatycznego firmy. Zarządzała pracą ponad 200 osób w kilku znacznie oddalonych od siebie ośrodkach. Zarobki pozwoliły jej na bardzo wysoki poziom życia (zakup drogiego samochodu i pięknego domu). Odpowiedzialność związana z koordynacją systemu gromadzenia i przekazywania informacji sprawiła, że poświęcała swojej pracy około 12 godzin dziennie. Czuła się „jak saper”, ponieważ jeden błąd w systemie (niekiedy związany z awarią jednego komputera) przyniósłby duże straty finansowe firmie. Żyła nieustannie z wysokim poziomem adrenaliny. Dużo podróżowała – samolotem i samochodem. W tym okresie pozostawała w trzyletnim luźnym związku (bardziej o charakterze seksualnym niż emocjonalnym) z przyjacielem z pracy. W obawie przed nałożeniem się tego, co prywatne, na to, co zawodowe, i zaburzeniem kariery przerwała ten związek. W żadnym momencie swojej kariery nie zakładała posiadania dziecka, zdawała sobie bowiem sprawę, że specyfika pracy i jej stanowisko wymagają dyspozycyjności (ciąża i wychowanie dziecka spowodowałyby nieuchronnie „wypadnięcie z gry”). Z czasem jej charakter pod wpływem konieczności nieustannego podejmowania ważnych decyzji (także takich, które dotyczyły zwalniania ludzi z pracy) zmienił się: sposób bycia stał się formalny i bezosobowy, wypowiedzi były lakonicznie, ton głosu – nieznoszący sprzeciwu. Żyła i mieszkała samotnie. W wieku 46 lat została członkiem rady nadzorczej swojej firmy. Miała teraz dużo więcej czasu, a decyzje były podejmowane kolegialnie, stąd związane z stresem zawodowym skoki adrenaliny były rzadsze. Zaczęła odczuwać wielką samotność i pustkę życiową. Jej wysoka pozycja, wiek i sposób bycia nie dawały najmniejszych szans na znalezienie odpowiedniego partnera. Zaczęła bardzo żałować, że nie ma dzieci, które pomogłyby jej spędzić drugą część życia. Dostrzegła z przerażeniem, że coraz więcej czasu spędza przed telewizorem. (…)
