Robert Service – Szpiedzy i komisarze. Bolszewicka Rosja kontra Zachód
Tłum. Mirosław Bielewicz
Wydawnictwo Znak, Kraków 2013
Ocena: 5/5
Można było uniknąć wojny 1920 roku i polskiego Katynia. Szczegóły tajnej operacji, dzięki której komuniści mieli zostać odsunięci od władzy, opisał na łamach „Szpiegów i komisarzy” Robert Service.
Brytyjski historyk, znawca Rosji i wykładowca na uniwersytecie w Oksfordzie przedstawił szeroką panoramę polityczną Rosji sowieckiej lat 1917-1921. Panoramę o tyle niezwykłą, że opowiedzianą poprzez dokumenty naocznych świadków wydarzeń rewolucji październikowej. Narracja została oparta o dzienniki dyplomatów, relacje przedsiębiorców nawiązujących kontakty handlowe w Rosji, a przede wszystkim – zapiski brytyjskich agentów wywiadu i archiwalne dokumenty znajdujące się w Moskwie. Wynika z nich jasno, że państwa Zachodu przygotowywały zamach mający na celu obalenie władz komunistycznych na samym początku ich funkcjonowania. Zamach nazywany jest dzisiaj spiskiem Lockharta.
Książka Service’a porusza jeden z bardzo nurtujących historyków tematów dotyczących tego, co działo się bezpośrednio po wydarzeniach października 1917 roku na ulicach Piotrogrodu i Moskwy. Zakulisowe szachy między komunistami a władzami krajów Starego Kontynentu przedstawione są z niezwykłym rozmachem. Autor doskonale wiąże kwestie polityczne, gospodarcze i militarne końca pierwszej wojny światowej, a trzon wydarzeń opiera na działaniach brytyjskich agentów w Rosji. Pozostaje przy tym bezstronny, pokazując szeroki zakres działań Czeki (sowiecka tajna policja utworzona przez Feliksa Dzierżyńskiego). Siłą tej pracy jest bardzo obszernie pokazany międzynarodowy punkt widzenia na Rosję sowiecką i to, jakie błędy popełniali zachodni dyplomaci, dając czas Leninowi i Trockiemu na złapanie oddechu w celu zduszenia ostatnich rewolt carskiej, białej Rosji.
„Szpiedzy i komisarze” to sprawnie napisana monografia, bazująca na bardzo bogatym materiale źródłowym. Nie jest to praca z cyklu historii alternatywnej, w której jedna zmienna kreuje nową całość. Autor pokazuje szereg czynników, które mogły wcielić plan Lockharta w życie. Jego powodzenie mogło nakreślić nową, niezwykłą historię świata, a o szczegółach operacji decydował zwykły przypadek. Relacje agentów amerykańskich i brytyjskich przedstawione są krok po kroku, od momentu zawiązania się siatki operacyjnej Lockharta, przez jej wsypę w wyniku działania Bierzina, jednego z agentów Czeki, po wykorzystanie próby zamachu przez komunistów jako karty przetargowej na arenie międzynarodowej.
Praca profesora Service’a, mimo naukowego charakteru, nie traci swoich walorów sensacyjnych. Jest książką wybitną, pokazującą, obok przytaczanych źródeł i narracji ludzi owych czasów, ich nadzieje, strach i euforię. Jej lektura pokazuje jak bardzo Lenin i Trocki, mimo późniejszej prestiżowej porażki na froncie w 1920 roku, „w dalszym ciągu byli przekonani, że ich pierwotny ryzykowny plan w końcu się powiedzie” i „płomień rewolucji” rozleje się po Europie. Narracja książki napisana jest sprawnym językiem, który pozwoli nawet laikowi zagłębić się w zakres działań zachodnich agentów w obcej im rzeczywistości rodzącego się zagrożenia na Wschodzie. Czytelnik dowie się, jak bardzo niewiele zabrakło do tego, by komunizm w ogóle się nie narodził.
ZSRR mogło nie powstać. Zimna wojna nie rozgrywałaby się przez 50 lat. Komunizm nie zaistniałby w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Książka kreuje świat, który miał prawo zaistnieć. Obudziła złudne nadzieje i domysły co by było, gdyby… Szpiedzy uderzyli w komisarzy. Szkoda, że tak słabo.
