Znamy laureatów 15. edycji Nagrody Literackiej GDYNIA

Nagrodzie po raz kolejny towarzyszy festiwal miłośników książek Miasto Słowa, który potrwa jeszcze do 30 sierpnia. Wyjątkowym wydarzeniem tegorocznej edycji będzie premiera książki „Prognoza niepogody. Literatura polska w XXI wieku”, która została specjalnie przygotowana na jubileusz 15-lecia nagrody. Jest to pierwsza próba podsumowania tego, co w literaturze polskiej ostatnich dwóch dekad było ważne, oryginalne i co stanowiło przyczynek do dyskusji nie tylko literaturoznawczych. Na promocję książki zapraszamy w sobotę, 29 sierpnia, do Gdyńskiego Centrum Filmowego.

Natomiast zdobywcy Kostek Literackich spotkają się z czytelnikami w niedzielę, 30 sierpnia, również w Gdyńskim Centrum Filmowym. Rozmowę poprowadzi Michał Nogaś.

Nagroda Literacka GDYNIA 2020, podobnie jak w ubiegłych latach, decyzją Kapituły trafiła w ręce czworga laureatów wyłonionych spośród dwudziestu nominowanych twórców. W kategorii eseistyka otrzymała ją Urszula Zajączkowska, nagrodzona za pierwszy w karierze naukowczyni i poetki zbiór esejów „Patyki, badyle” (Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2019). W kategorii poezja uhonorowano Tomasza Bąka za tom poetycki „Bailout” (Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2019) – poemat antykapitalistyczny, którego cała metaforyka zaczerpnięta została z podręczników ekonomii. W kategorii proza Nagrodę wręczono Dorocie Kotas za debiutancką powieść „Pustostany” (Wydawnictwo Niebieska Studnia, Warszawa 2019). W kategorii przekład na język polski Nagroda przypadła Piotrowi Sommerowi za tłumaczenie – już od niemal trzech dekad! – zbioru wierszy „Co robisz na naszej ulicy” autorstwa Charlesa Reznikoffa (Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2019).

Laureatki i laureaci otrzymali pamiątkowe statuetki Kostki Literackie oraz nagrody finansowe w wysokości 50 tys. zł. Kapitule Nagrody Literackiej GDYNIA przewodniczyła w tym roku prof. Agata Bielik-Robson. Do konkursu zgłoszono rekordowo dużo – bo aż 537 – książek.

Urszula Zajączkowska – urodzona w 1978 roku, poetka, botaniczka, artystka wizualna i muzyk, adiunkt w Samodzielnym Zakładzie Botaniki Leśnej SGGW w Warszawie. Studiuje wzrost, anatomię i ruchy roślin. Bada ich aerodynamikę oraz biomechanikę. Jej debiutancki tomik poezji „Atomy” (2014) był nominowany do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius w 2015 roku. W tym samym roku wraz z grupą artystów stworzyła projekt artystyczny Cambium Killers, który był wyrazem sprzeciwu wobec punktowego systemu oceny w nauce. W 2016 roku stworzyła film „Metamorphosis of Plant” korespondujący z dziełem J.W. Goethego pod tym samym tytułem. Jest to ekspresja inspirowana naukowymi nagraniami ruchów roślin powiązana z tańcem solisty Baletu Narodowego Patryka Walczaka. Film wygrał Scinema Festival of Science Film w kategorii Najlepszy Film Eksperymentalny/Animacja. W 2017 roku Zajączkowska została finalistką FameLab, konkursu popularyzatorskiego dla naukowców, organizowanego przez Centrum Nauki Kopernik i British Council. Na początku 2017 roku ukazał się jej tom poetycki „Minimum”, nagrodzony Nagrodą Kościelskich, za który została również nominowana do Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius w kategorii książka roku oraz do Orfeusza – Nagrody Poetyckiej im. K.I. Gałczyńskiego.

Relacja badaczki samotnie podążającej ścieżkami natury. To pogranicze fizyki Newtona i poetyki, to matematyka i filozofia, a przede wszystkim szczera czułość dla żyjących zielonych istot.

Czym są ekspresje roślinnego życia? Jak je wyrazić w granicach języka? Jak poruszają się pędy mięty i dyni? Czy wpływa na nie Księżyc? Co robi wiatr koronom drzew? W jaki sposób goją się rany i co sprawia, że rośliny się deformują? Skąd w nich ten pęd do przeżycia w każdych warunkach? Kiedy i jak umierają?

W naszym rozumieniu rośliny są tłem dla ludzkiego życia. Ozdobą lub pokarmem. Nie myśli się o nich jak o bogatym świecie niezależnych istot, które odznaczają się niezwykłą wrażliwością, zdolnością do przekształcania własnych ciał i które istniały na długo przed tym, zanim pojawił się na ziemi jakikolwiek ssak.

„Patyki, badyle” to spotkanie człowieka z wnętrzem ciał roślin, z ich językiem widocznym w budowie liści, łodygach i korzeniach. Takiej opowieści jeszcze nie było.

Tomasz Bąk – urodzony w 1991 r., kolektyw schizofreniczny, autor trzech książek z wierszami i jednoaktówki „Katedra” (Papier w dole, 2019). Laureat Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius w kategorii debiut za tom „Kanada” (Wydawnictwo WBPiCAK, 2011) i Poznańskiej Nagrody Literackiej – Stypendium im. Stanisława Barańczaka za tom „Utylizacja. Pęta miast” (Wydawnictwo WBPiCAK, 2018). Mieszka w Tomaszowie Mazowieckim.

Pieniądz (energia działająca nieustannie jako entelechia) to coś w rodzaju złośliwej parodii ruchu samego życia i czasu. Poemat postpoetycki „Bailout” nie przynosi wprawdzie ogólnej krytyki pieniężnego rozumu, obraca się jednak z rozmachem w środowisku naturalnym współczesnych machinacji systemu, z jego globalnie panującą inżynierią finansową (derywaty, sekurytyzacja), która przesądza o tym, jak z dnia na dzień żyjemy, ty i ja; jak wiąże koniec z końcem Tomasz Bąk (a żyjemy i wiążemy te końce jak „człowiek-pizda”, mówiąc inaczej: „chujowo”). Kryzys 2007–2010, okolicznościowa pobudka utworu, wywołuje szereg „wstrząsów wtórnych” – reperkusji, spostrzeżeń i refleksji, które przybliżają „obłędny taniec alchemicznych upiorów” (jak ruch w interesie samego pieniądza widział Marks). Ale wydźwięk całości nie jest rozpaczliwy. Słychać „Preguntando caminamos” zapatystów; pada słowo na rzecz bezwarunkowego dochodu podstawowego; tu i ówdzie pojawiają się inne zajawki niezupełnie niemożliwych nadziei.

Andrzej Sosnowski

Dorota Kotas (ur. 1994) – studiowała socjologię stosowaną i antropologię społeczną w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie robi specjalizację z animacji kultury w Instytucie Kultury Polskiej UW. Jej debiutancka książka zatytułowana „Pustostany” ukazała się nakładem wydawnictwa Niebieska Studnia w grudniu 2019 roku. Autorka jest laureatką wielu konkursów, m.in. na reportaż o sytuacji osób LGBT+ w małych miastach w Polsce czy na tekst dotyczący różnorodności „Palma warszawska. Drzewo poznania swojego i obcego”, realizowanego przez Stowarzyszenie Filmowe Dziki Bez. Zajęła pierwsze miejsce w konkursie dla młodych dziennikarzy im. Z. Moszkowicza. Brała też udział w licznych projektach teatralnych i artystycznych. Lubi siedzieć na dachu i jeść czereśnie. Chciałaby, żeby tak wyglądała jej przyszłość.

W pustostanach na Grochowie wiele się dzieje: ktoś odbiera korespondencję, opiekuje się roślinami, zostawia jedzenie na stole. Po śmierci trwa życie – jakby nikt nie umarł, tylko na chwilę wyszedł po zakupy na bazar. Śmierć jest bezpieczna i wydarza się mimochodem. W na wpół magicznej rzeczywistości jest też miejsce na lęk, samotność, trudności adaptacyjne, czułość i poczucie humoru. To surrealistyczna historia o mieszkaniu w starym domu w Warszawie – strasznie dziwnym mieście – w domu z widokiem na kulę ziemską. A także o tym, czym można się pożywić w domach zmarłych sąsiadów, jak się czuje pani w kiosku Ruchu i kto kradnie spod domów azalie. Jedna z bohaterek postanawia zamieszkać w wannie, bo jest jej smutno w stolicy. Wbrew pozorom to bardzo wesoła i pouczająca książka. Można się z niej dowiedzieć, jak powstaje człowiek albo z czego ugotować w Polsce smaczną zupę. Poza tym moc wskazówek dla roślin, jak opiekować się ludźmi, i dzieje z życia bazaru. Kupić i czytać zamiast żyć – świetny pomysł na każdą porę roku.

Piotr Sommer pisze wiersze (opublikował kilkanaście książek poetyckich, m.in. wybór „Po ciemku też”, 2013), tłumaczy wiersze (ostatnio książki Charlesa Reznikoffa i Kennetha Kocha) i pisuje o wierszach: szkice „Smak detalu” (2015) i „Po stykach” (2018), tom rozmów „Ucieczka w bok” (2016). Jego antologia „O nich tutaj. Książka o języku i przekładzie” (2016) zawiera najcelniejsze polskie eseje z „Literatury na Świecie“, a antologia „O krok od nich” (2018) – przekłady z najbardziej znanych poetów amerykańskich. Wiosną 2020 roku w wydawnictwie WBPiCAK ukazała się „Kolekcja wiosenna”, nowy zbiór jego szkiców o poezji.

Ten wybór to wiele książek w jednej. Znajdziemy tu kapitalne obserwacje przechodnia opisującego ulice Nowego Jorku. Ten przechodzień-obserwator patrzy chłodnym okiem na spektakl życia i śmierci: „Obcy jak ptak/słucham szczebiotu współziomków”, bo „Sam jestem milczącym psem, co biegnie dalej”. Ale chłód obserwacji łączy się z czułością, którą wydobywa właśnie muzyka tych wierszy. I jest inny nurt – żydowski, biblijny. W dłuższych poematach pojawiają się też opowieści o przeszłości – choćby wstrząsające obrazy z historii Stanów Zjednoczonych „Stare dobre czasy: recytatyw”. Głosy z innego czasu przemawiają u Reznikoffa – tak jak głos dziadka, Żyda ze Wschodu. Nieskończenie poruszający jest też „Kadysz” napisany po śmierci matki, szczegółowy obraz umierania, który zamienia się w rozmowę ze zmarłą: „między nami – modlitwy i słowa i świece”. Dawno nie czytałam tak wstrząsającej książki poetyckiej.

Justyna Sobolewska, „Polityka”